De donkere kant van Deterding

Succesvol staat buiten kijf. Deterding laat het bedrijf waar hij op 23-jarige leeftijd in dienst treedt uitgroeien tot de grootste oliemaatschappij ter wereld. Hij verdiende er de karakteriseringen als The most powerful man in the world, Olieman nummer 1 en De Napoleon van de Olie mee, los van officiële titels zoals honorary Knight of the British Empire (Sir) en doctor honoris causa in de technische wetenschappen aan de, toen, Technische Hogeschool Delft.

De lof onderstreept de uitzonderlijke prestaties van Deterding als zakenman. Hij maakt in 1891, als agent van de Nederlandsche Handel-Maatschappij op Penang, kennis met het dan amper 1 jaar oude bedrijfje de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch Indië. Deterding helpt het worstelende bedrijfje met een inventieve financiering ter ondersteuning van de eerste oliewinning in 1892. Vier jaar later maakt hij de overstap en wordt verkoopdirecteur bij de Koninklijke. In 1900 wordt de dan 34-jarige Deterding benoemd tot hoogste baas, na het overlijden van directeur Kessler.

Wat volgt is een ongekende expansie op basis van allianties en overnames. De bekendste is die met sectorgenoot Shell Transport and Trading. De Britse en Nederlandse moederbedrijven vormen in 1907 een overkoepelende Koninklijke/Shell Groep (60% Koninklijke en 40% Shell). Onder aanvoering van Deterding streeft de nieuwe entiteit in twintig jaar het grootste olieconcern ter wereld voorbij, Standard Oil of New Jersey (Esso).

Duitse wortels

De prestatie zou eeuwige roem hebben opgeleverd als er aan Deterding niet ook een tweede verhaal kleeft. Het betreft zijn steeds nauwere contacten en in de loop van de jaren dertig steeds warmere verbondenheid met Nazi Duitsland. Vast staat dat hij in de eerste helft van de jaren dertig, hoewel nog directeurgeneraal van Koninklijke/Shell, steeds meer energie steekt in politiek getinte zaken buiten het bedrijf. Vast staat ook dat hij een diepgewortelde haat had ontwikkeld tegen het communistische Sovjetsysteem in Rusland; het regiem dat de oliebelangen van zijn bedrijf had genationaliseerd en de oliemarkt later verstoorde door prijsdumping.

Of het die afkeer van het communisme, zijn nieuwe Duitse bruid, zijn eigen Duitse wortels van vaderszijde zijn – de biografen verschillen van mening – vast staat dat de contacten met de nieuwe Duitse Nazi-machthebbers in de loop van de jaren dertig intensiever worden. Die contacten zouden ook een rol hebben gespeeld bij zijn afscheid van Koninklijke/Shell. De commissarissen zouden zich ergeren aan zijn politieke bemoeienissen, zoals ook zijn derde huwelijk met zijn Duitse, dertig jaar jongere, secretaresse op afkeuring kan rekenen.

Hartaanval

Deterding trekt zich in oktober 1936 terug en gaat wonen op zijn nieuw verworven Rittergut Dobbin in Mecklenburg waar hij met enige regelmaat Nazi-kopstukken ontvangt. Ook zegt hij 30 miljoen Reichsmark toe voor de bouw van een fabriek van Volkswagen. Deterding sterft 4 februari 1939 aan een hartaanval tijdens een wintersportvakantie in Sankt Möritz. Zijn opvolgers bij Koninklijke/Shell zijn dan al druk doende zich voor te bereiden op de onvermijdelijk lijkende oorlog.

Op 10 mei 1940, de eerste dag van de Duitse inval van Nederland, verplaatst Koninklijke Olie het hoofdkantoor van Den Haag naar Curaçao. De nieuwe Duitse machtshebbers verwerpen die verplaatsing op grond van ‘vormfouten’ en plaatsen de dochterondernemingen in bezet gebied onder Duits toezicht.

In de overige gebieden levert Shell steun aan de geallieerden. De vloot van scheepstankers speelt een belangrijke rol op zee, de raffinaderij op Curaçao speelt een cruciale rol in de bevoorrading van het Amerikaanse leger in de Pacific en Shellonderzoekers helpen bij het gaande houden van de geallieerde legers.