De natuurlijke oplossing

Gert-Jan Nabuurs, hoogleraar Europese bossen aan Wageningen Universiteit en Research, weet alles van bossen. Hij is ook hoofd­auteur van het hoofdstuk over landbouw en bosbouw van het zesde VN-rapport over klimaat­verandering, dat in 2021 klaar moet zijn.

Hij legt uit dat bomen via hun bladeren CO2 opnemen uit de lucht. In de bladgroenkorrels vindt zogenoemde fotosynthese plaats: ze zetten CO2 en water met behulp van zonlicht om in glucose en zuurstof. De glucose gebruikt de boom als brandstof en als bouwsteen voor lignocellulose, dat is het materiaal waaruit hout bestaat. De bomen halen de elders uitgestoten CO2 uit de lucht en vertragen zodoende de ophoping van CO2 in de atmosfeer en zo weer de opwarming van de atmosfeer die leidt tot klimaatverandering. Nabuurs moet tot zijn spijt constateren, dat de hoeveelheid bos in de tropen al sinds jaren afneemt en dus ook de capaciteit van bossen om CO2 af te vangen. “Op het Noordelijk Halfrond komt er bos bij, maar in de tropen, waar het overgrote deel van de bossen zich bevindt, verdwijnen er bomen. Per saldo verliezen we zo’n vijf à zes miljoen hectare per jaar. Dat is gelukkig al minder dan een aantal jaren terug, toen er acht à negen miljoen hectare per jaar verdween”, verklaart Nabuurs.

Vooral in Brazilië verdwijnt veel bos door de uitbreiding van de grootschalige landbouw in combinatie met illegale houtkap en de aanleg van wegen in het Amazonegebied. En in Indonesië maakt veel bos plaats voor oliepalmplantages en voor nieuwe wegen die de aanleg van nog meer oliepalmplantages mogelijk maken. “Er gaan ook dingen goed. Zo komt 80 tot 85% van alle hout in Nederland uit goed beheerde Europese en Noord-Amerikaanse bossen. China gaat nu ook over op duurzaam bosbeheer”, licht Nabuurs toe.

Kaalkap

Ontbossing vermindert niet alleen de capaciteit om CO2 af te vangen, het leidt ook tot extra CO2-uitstoot. Bij de kaalkap woelen machines de grond om, waardoor de CO2 vrijkomt die tot dan toe in de bovenlaag van de grond tot dan toe vasthield. Bij platbranden van bos komt uiteraard nog meer CO2 vrij. Van de totale wereldwijde CO2-uitstoot van circa vijftig gigaton per jaar is zodoende ongeveer vijftien tot twintig procent afkomstig van ontbossing. Stel dus dat alle auto’s elektrisch rijden, alle vliegtuigen op bio-kerosine vliegen en de industrie geen molecuul CO2 meer uitstoot, dan gaat er per jaar nog steeds zo’n tien gigaton CO2 de lucht in als de ontbossing in het huidige tempo doorgaat. Daar komt nog bij dat er door het verdwijnen van bossen ook lokaal klimaatverandering optreedt.

Er is dus alle reden om radicaal met ontbos­sing te stoppen. Maar er valt meer te bereiken. Nabuurs: “Uit een mondiaal onderzoek blijkt, dat bossen op het ogenblik zo’n dertig procent van de CO2 opnemen die jaarlijks door het verbruik van fossiele brandstoffen en door ontbossing de atmosfeer ingaat. De oceanen nemen nog eens twintig procent op. Samen vangen ze de helft van de CO2-uitstoot op. De rest, circa 25 gigaton per jaar, hoopt zich op in de atmosfeer. Met het stopzetten van ontbossing, revitalisering van bestaande bossen en herbebossing kunnen we de toename van de CO2-concentratie in de atmosfeer nog sterk verminderen. En met CO2-maatregelen in de weg voor industrie, verkeer en gebouwde omgeving erbij, kunnen we zelfs een situatie bereiken, dat de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer weer daalt.”

Nabuurs wijst op een groot voordeel van bomen: ze leggen CO2 vast in hout. “Haal je een boom weg, dan zet je er een nieuwe voor in de plaats. Met het gekapte hout probeer je zo lang mogelijk te doen. Hout van goede kwaliteit gebruik je bijvoorbeeld voor balken en vloeren in huizen, terwijl hout van lagere kwaliteit zich leent als grondstof voor papier of chemicaliën. Als je het ten slotte verbrandt, wek je duurzame energie op, want je verstookt geen fossiele brandstoffen. Hout past dus helemaal in het concept van de circulaire economie.”

De kunst is om hout te produceren en tegelijkertijd de bossen in stand te houden. Dat heet duurzaam bosbeheer. “Hierbij oogst je iets minder bomen, dan er jaarlijks in een bos bijgroeien, zodat het bos in stand blijft”, aldus Nabuurs.

Klimaatslim bosbeheer

Volgens Nabuurs kan het uitbreiden van de bossen in Europa een flinke bijdrage leveren aan de klimaatdoelstellingen van Europa. Nederland heeft weinig bos, maar elders in Europa zijn grote bosgebieden die met elkaar elf procent van de Europese CO2-uitstoot compenseren. “Aan de Europese Commissie heb ik voorgerekend, dat we dit percentage kunnen verhogen tot twintig procent, mits we er niet alleen bomen bij planten, maar ook aan duurzaam bosbeheer doen en in plaats van kunststof tapijt, hout als vloerbedekking gen hout ook op grotere schaal in de bouw toepassen. Dit noemen we ‘Klimaatslim bosbeheer’ (CSF). Het wordt gekenmerkt door een brede set van maatregelen. Een groot aantal Europese landen pakt CSF nu op.”

Het geld voor bosuitbreiding kan bijvoorbeeld op tafel komen via de compensatie van de CO2-uitstoot van auto’s of fabrieken. De milieuorganisaties zijn daar nog huiverig voor, omdat ze vrezen dat compensatie een excuus kan zijn om minder vaart te zetten achter terugdringen van de CO2-uitstoot in de gebouwde omgeving, het verkeer en de industrie. “Ik kan me dat indenken, maar bosuitbreiding is wel nodig, want alleen met zonne- en windenergie kun je de CO2-reductie niet trekken”, aldus Nabuurs.

Ontbossing

Valt er wat tegen de ontbossing in de tropen te doen? Nabuurs: “De oorzaken van ontbossing verschillen per land en continent. In Brazilië bijvoorbeeld had de regering tot voor kort regels ingesteld en zette zij sterk in op handhaving en monitoring. Dat werkte. Maar als er 10.000 arme boeren zijn die steeds een stukje bos platbranden om aan nieuwe vruchtbare grond te komen en aan hout om te koken, dan kun je dat niet stoppen, tenzij je de armoede bestrijdt en de gemeenschap helpt om over te stappen op duurzame landbouw. Dat vraagt om scholing, een goede watervoorziening, et cetera. Kappen van bomen kan dan nog wel, maar alleen duurzaam. De hele zuidelijke zone van de Amazone (waar nu veel gedegradeerd bos staat) leent zich juist goed om een duurzame bosbouwsector op te zetten. De vraag naar hout leidt dan juist tot meer bos.”

Er is een mondiaal programma voor ontbossing en herbebossing: Reducing Emissions from Deforestation and Degradation (REDD+). Dit viel vroeger onder het Kyoto-protocol en valt in de toekomst mogelijk onder het Klimaatakkoord van Parijs. Hierbij zijn ook de Verenigde Naties en de Wereldbank betrokken. Nabuurs: “In dit akkoord staan de doelstellingen voor ontbossing en herbebossing vrij vaag geformuleerd, omdat landen zich nog niet op bepaalde doelstellingen willen vastleggen. Op een gegeven moment zullen er doelstellingen per land moeten komen, maar dat is nog een heet hangijzer. De landen in het zuiden vinden dat de landen in het noorden eerst maar eens hun eigen CO2-uitstoot flink omlaag moeten brengen. Ze zijn wel bereid de ontbossing tegen te gaan, maar alleen als de rijke landen daaraan meebetalen.”

REDD+ biedt grote mogelijkheden om de mondiale uitstoot van CO2 fors te verminderen, maar de markt daarvoor moet zich nog ontwikkelen. Er worden al zogenoemde REDD+-credits aangeboden, maar door de geringe vraag ernaar zijn de prijzen laag, zodat ze nauwelijks geld voor investeringen opbrengen. De handel in die credits kan volgens Nabuurs de komende jaren van de grond komen als eenmaal de CO2-compensatie voor auto’s, luchtvaart en industrie gaat lopen als onderdeel van het beleid van de EU-landen om de klimaatdoelstellingen voor 2030 en 2050 te halen.

Politieke setting

Welke investering vergt een nieuw bos? In de tropen is de grondprijs volgens Nabuurs met zo’n negentig tot honderd euro per hectare betrekkelijk laag. “Daar heb je echter met een andere politieke setting te maken en moet je ook de lokale bevolking zien mee te krijgen, omdat daar vooral de uitvoering van plannen moeilijk is”, licht Nabuurs toe.

In Nederland vormen vooral de kosten een struikelblok: een hectare landbouwgrond kost al gauw zo’n tachtigduizend euro per hectare. “Dat ga je niet snel kopen voor bebossing.” Gelukkig zijn er andere mogelijkheden. In de aanloop naar het Klimaatakkoord heeft de Nederlandse regering voor allerlei proeven 300 miljoen gereserveerd, waarvan 44 miljoen voor de landbouw en daar weer 1,5 miljoen van voor de bosbouw om CSF te testen. “Met 38 partners zijn we in het afgelopen najaar met een aantal projecten van start gegaan. We planten bijvoorbeeld esdoorns in bossen met oude grove dennen op arme zandgronden, waardoor er meer voedingsstoffen in de bodem komen, wat weer goed is voor de biodiversiteit en houtproductie. Op die manier bevorderen we de vitaliteit van bossen waarin de laatste dertig jaar niets meer is geïnvesteerd”, aldus Nabuurs. Een ander project is het aanplanten van walnootbomen op een kippenuitloop in Renswoude. De kip, oorspronkelijk een bosvogel, loopt namelijk verder de stal uit als er bomen op het terrein staan, wat goed is voor de kip. En de bomen leveren walnoten op. De grond hoeft hierbij niet aangekocht te worden en de aanplant van bomen kost slechts enkele duizenden euro’s. “We proberen een aantal van dit soort combinaties van agro en bosbouw uit, kijken wat werkt en dus op grotere schaal kan worden toegepast. Ook gaan we de schade door sterfte van essen als gevolg van een schimmelziekte in de bossen in Nederland tegen door daar andere soorten te planten, zoals iepen en tulpenbomen. Dat kost ongeveer drieduizend à vierduizend euro per hectare.”

Voor de aanplant van nieuwe bossen zijn de geesten in Nederland volgens Nabuurs nog niet rijp. In 2016 kwamen de Nederlandse bosbouwsector en Wageningen Universiteit en Research uit met het Actieplan Bos en Hout, dat voorzag in 100.000 hectare nieuw bos, ongeveer twee procent van de oppervlakte van Nederland. Dat lokte protesten uit en bleef daarna bij de minister in de la liggen. “Veel van de ideeën daaruit zijn echter blijven hangen, waardoor we vrij snel met de pilots van het Klimaatakkoord konden beginnen. We wisten al wat we wilden aanplanten. Overigens zijn er in het kader van het Natuurnetwerk Nederland nog steeds plannen voor het aanplanten van bos, bijvoorbeeld in combinatie met schraal grasland. Verder kun je denken aan moerasbos in het kader van de wateropslag. Je moet goed kijken naar de verschillende mogelijkheden. Juist de combinaties van bosbouw met landbouw of waterbeheer bieden perspectief.”